Iruñea

Wikipedia(e)tik

Iruñea
Nafarroa
Izen ofiziala	Pamplona/Iruña
Antolaketa Estatua Autonomia Erkidegoa Merindadea Eskualdea	Espainia Nafarroako Foru Erkidegoa Iruñeko merindadeaa Iruñerria
Posta-kodea	31001 - 31014
Koordenatuak	42°48′N 1°38′W / 42.8, -1.633 (Iruñea) Koordenatuak: 42°48′N 1°38′W / 42.8, -1.633 (Iruñea)
Garaiera	449 m
Eremua	23,55 km2
Biztanleria	200.769 (2007)
Dentsitatea	8.312,91 bizt/km2
Distantzia	0 km Iruñeara
Euskaldunak	%8,65 (2001)
Sorrera	herrixka baskoia - K.a 74 Pompaelo erromatarra
Herritarra	Iruindar, iruinseme, iruindar[1]
Alkatea	Yolanda Barcina (UPN-PP)
www.pamplona.es

Iruñea Nafarroako eta, historian, Euskal Herriko hiriburua da. 163.936 biztanle zituen 1996an (10.992 euskaldun, 13.890 ia-euskaldun, 139.054 erdaldun). Euskal Herriko hirugarren hiririk handiena da. Herrixka baten gainean, erromatarrek (Ponpeiok) sortu zuten Pompaelo izenaz, eta geroago Nafarroako Erreinuaren hiriburua izan zen.

Euskal abertzaleentzat Iruñea Euskal Herriko hiriburua da.

Eduki-taula 1 Etimologia 2 Geografia 3 Auzoak 4 Historia 5 Administrazioa 6 Jaiak 6.1 Sanferminak 6.2 Beste batzuk 7 Hiri senidetuak 8 Osasungintza 9 Hezkuntza 9.1 Ikastolak 9.2 Unibertsitatea 10 Azpiegiturak 11 Ekonomia 12 Artea 12.1 Arte erlijiosoa 12.2 Arte zibila 13 Kultura 13.1 Hizkuntzak 13.2 Kultur elkarteak 14 Kirolak 15 Hedabideak 16 Pertsonaia ezagunak 17 Ikus, gainera 18 Kanpo loturak 19 Erreferentziak

[aldatu] Etimologia

Hiriak bi izen ofizial ditu, Pamplona gaztelaniaz eta Iruña euskaraz; baina Iruñea da euskarazko izen zuzena Euskaltzaindiaren arabera'^[2]. A artikulua du Iruñea izenak. Iruñera edo Iruñeko deklinatzen da NORA eta NONGO kasuetan.^[3]

Herritarrei iruindar edo iruinseme esaten zaie; bigarren forma gizasemeentzat erabiltzen da soilik.

[aldatu] Geografia

Iruñerria eskualdean dago. Mugakideok ditu: Txulapain eta Ezkabarte iparraldean, Zizur eta Galar Zendeak hegoaldean, Atarrabia, Burlata eta Aranguren ekialdean, Zizur Nagusia eta Oltza mendebaldean.

Itsasoaren mailatik 449 metro gora dago. Arga ibaiak inguratzen du; halaber, Izaga (1.353 m), Ezkaba (892 m), Campamento (528 m), Badostaingo kaskoak (590 m), Taxoare (668 m), Gazolatz (534 m), Errakobide (466 m), Santa Lutzia (470 m) eta Cascajo (450 m) mendiek.

Beste hiriburu batzuetatik dauden distantziak hauek dira: Donostia (87 km), Gasteiz (94 km), Bilbo (159 km) eta Baiona (137 km). Beste hiri batzuekikoak, Logroño (92 km), Bartzelona (434 km) eta Madril (411 km).

[aldatu] Auzoak

• Alde Zaharra
• Arrosadia
• Arrotxapea
• Azpilagaña
• Biritexitu
• Buztintxuri
• Donibane
• Ermitagaña
• Errotazelai
• Etxabakoitz
• Ezkaba
• Iturrama
• Mendebaldea
• Mendillorri
• Txantrea
• Sanduzelai
• Lehenengo Zabalgunea
• Bigarren Zabalgunea

	Iruñeko auzoak
Alde Zaharra • Arrosadia • Arrotxapea • Azpilagaña • Bigarren Zabalgunea • Buztintxuri • Donibane • Ermitagaña • Errotazelai • Etxabakoitz • Ezkaba • Iturrama • Lehen Zabalgunea • Mendebaldea • Mendillorri • Sanduzelai • Txantrea

[aldatu] Historia

 Sakontzeko, irakurri: Iruñeko historia

Hiriko historia abiatzen da baskoien herrixka batetik, hortik Pompaelo erromatarrera. Musulmanen okupazioaren ondoren, Iruñeko Erresuma eta Nafarroako Erresuma etorri ziren; XVI. mendean, Espainiako erregeen menpe geratu zen.

Hiria izugarri hasi zen zabaltzen XX. mendean. Azken hamarkadetan, ospe handia hartu du hiriak nazioartean,San Fermin jaiengatik (uztailaren 6an hasten dira), bereziki Ernest Hemingway idazleak egin zien oihartzunarengatik.

[aldatu] Administrazioa

 Sakontzeko, irakurri: Iruñeko Udala

Hauek izan dira Iruñeko azken alkateak:

Alkateen zerrenda

1976-1976	Francisco Javier Erice Cano	PSOE
1976-1977	Tomás Caballero Pastor	FNI
1979-1983	Julián Balduz Calvo	PSN-PSOE
1983-1987	Julián Balduz Calvo	PSN-PSOE
1987-1991	Javier Chourraut Burguete	UPN
1991-1995	Alfredo Jaime Irujo	UPN-PP
1995-1999	Javier Chourraut Burguete	CDN
1999-2003	Yolanda Barcina Angulo	UPN-PP
2003-2007	Yolanda Barcina Angulo	UPN-PP
2007-2011	Yolanda Barcina Angulo	UPN-PP

[aldatu] Jaiak

[aldatu] Sanferminak

 Sakontzeko, irakurri: Sanferminak

Sanferminak Iruñeko jai ospetsuena da, uztailaren 6 eta 14 bitartean ospatzen dira San Ferminen omenez. San Fermin, San Frantzisko Xabierrekin batera Nafarroako patroia da. Tradizioaren arabera, Firmus III. mendeko senatariaren semea izan zen Fermin. San Saturninok berak batailatua, Tolosa Okzitaniakoan egin zen apaiz. Iruñera bueltatu zen hiriko apezpikua izatera. Amiensen hil zen burua moztuta 303ko irailaren 25ean.

Lehen, jaiak irailaren 24an ospatzen ziren. Gaur egun, iraileko azken aurreko asteburuan San Fermin Txikiko jaiak egiten dira, Alde Zaharreko jaiak hain zuzen ere.

Festako ekitaldi nagusiak:

• Txupinazoa edo altxaferoa: uztaileko 6ko 12:00etan festari hasiera ematen dio. +Txupinazoa
• Riau-riau: gaur egun ospatzen ez bada ere (azken urteotan bortitz samarra bihurtu baitzen) sanferminetan hori baino tradizionlagorik ez dago. 6ko 4:30tan egiten zen. Dantza tradizionalen soinuan, udalari mezara joaten ez uztea zen koxka. + Riau-riau
• Entzierroa: uztaileko 7tik 14 arte, goizeko 8:00etan zezenak Santo Domingo kaleko ikuiluetatik plazara joaten dira. + Entzierroa
• Prozesioa: 7ko goizeko 10etan santua Alde Zaharretik ateratzen da prozesioan. + Prozesioa

• Pobre de mi: 14ko eguerdian ekitaldi honek amaiera ematen dio festari. + Pobre de mi

[aldatu] Beste batzuk

[aldatu] Hiri senidetuak

• Baiona, Frantzia - 1960ko ekainaren 19an sinatu zen senidetzeko akordioa.
• Yamaguchi, Japonia - 1980ko otsailaren 19an sinatu zen senidetzeko akordioa san Frantzisko Xabier XVI. mendean hor predikatu baitzuen.
• Paderborn, Alemania - 1992ko abuztuaren 27an sinatu zen senidetzeko akordioa hiri horretan nafar franko zeudelako eta bien unibertsitateen artean laguntza ematen zelako.
• Pamplona, Kolonbia - 2001eko maiatzaren 29an sinatu zen senidetzeko akordioa izen bera izateagatik.

[aldatu] Osasungintza

• Nafarroako Klinika Unibertsitarioa
• Nafarroako Ospitalea
• Virgen del Camino Ospitalea

[aldatu] Hezkuntza

[aldatu] Ikastolak

[aldatu] Unibertsitatea

Hiru unibertsitate ditu hiriak:

• NUP, Nafarroako Unibertsitate Publikoa.
• Nafarroako Unibertsitatea, Opus Dei-k sortua eta kudeatua.
• UNED, distantziako unibertsitatea.

[aldatu] Azpiegiturak

Aireportua Noainen dauka, Elortzibarren eskualdean. Tren geltokia ere badauka.

[aldatu] Ekonomia

Industriagune garrantzitsua da, batez ere automobilen (Volkswagen-en lantokia), haize-erroten eta haragi-prestaketen industria handiak dituelako.

[aldatu] Artea

[aldatu] Arte erlijiosoa

• Iruñeko katedrala. Lehenengoa erromanikoa bazen ere, egungo gotikoa da barruan eta neoklasikoa fatxadan. Izan ere, erromanikoa erori zen Karlos II.aren hilobia egiten ari zela. Gotikoak (1387-1525) erromanikoko planta jarraitu zuen. Fatxadak erromaniko eran segitu zuen katedraleko kapituluak eraitsi eta berreraikitzeko erabakia hartu zuen arte. 1783an Ventura Rodriguez arkitektoak egungo fatxada egin zuen.
  • Karlos III.aren eta Leonor emaztearen ehortz-estatua. 1416an eraiki zuen Lomme de Tournai Borgoinako eran.
  • Katedraleko klaustroa. XIV. eta XV. mendeetan eraiki zen Nafarreriako gerran (1276an) frantziar armadak erromanikoak suntsitu ostean. Europa osoko gotikoko maisulana da Iruñeko klaustroa.

• San Nikolas eliza. Erdi Aroko gotorlekua, XIV. mendeko dorrea du. Gotiko erara eraikia.

• San Zernin eliza. Erdi Aroko gotorlekua, XIII. mendean eraikia.

[aldatu] Arte zibila

• • Udaletxea. Atzeko fatxada da ezagunena, San Fermineko txupinazoa edo altxaferoa hortik jaurtitzen baita. Arkitekturaren ikuspuntutik, XVIII. mendean eraiki zen fatxada hori, barroko erara.
    
    

• • Sarasate pasealekua. Hainbat nafar erregeen estatuak hor daude kokaturik. Iparraldeko aldean, Foruen estatua eraiki zen, Gamazo espainiar ministroak XIX. mendeko bukaeran nafar zerga sistema propioa desegin nahi zuelako.
    
    

• • Nafarroako Jauregia. Sarasate pasealekuaren iparraldean, XIX. mendean eraiki zen. Egun Nafar Gobernuaren egoitza da.
    
    

• • Nafarroako Legebiltzarra. Sarasate pasealekuaren hegoaldean, XIX. mendeko eraikin batez baliatuta, XX. mendeko 90eko hamarkadan barrutik eraberritu zen Nafar Parlamentuaren egoitza izateko.
    
    

• • Unibertsitate Publikoa . Javier Saenz de Oiza arkitekto nafarrak eraiki zuen.
    
    

• • Baluarte. XX. mendeko 90eko hamarkadan eraiki zen Biltzar Jauregia, Patxi Mangado arkitektoak proiektatua.

• • Gayarre Antzokia. XIX. mendean mustu zuten jatorriko antzokia Gaztelu Plazan, gaur egungoa Karlos III.a etorbidean 1932an sortu zuten arren.

[aldatu] Kultura

[aldatu] Hizkuntzak

Euskararen Foru Legearen arabera, Nafarroako hiriburua "Eremu Mistoa" delakoan dago sartuta. Hau da, euskal hizkuntza partzialki ofiziala baino ez da.

Gaztelania da beraz mintzaira nagusia. Bestela, etorkinen kopuru handia dela-eta, beste leku batzuetako hiztunak gero eta ohikoagoak dira.

[aldatu] Kultur elkarteak

• • Karrikiri
  • Zaldiko Maldiko

[aldatu] Kirolak

• Elkarteak:
  • Portland San Antonio, eskubaloi taldea.
  • C.A. Osasuna, futbol taldea.
  • Txantrea Kirol Elkartea

• Azpiegiturak:

[aldatu] Hedabideak

• "Diario de Noticias" eta "Diario de Navarra" egunkariak.
• Eguzki irratia eta Euskalerria irratia irrati kateak.

[aldatu] Pertsonaia ezagunak

 Sakontzeko, irakurri: Iruindar ezagunen zerrenda

Iruindar ezagunen artean, Pablo Sarasate musikaria, Arturo Kanpion euskal idazle eta kulturgilea, Jesus Aizpun eta Carlos Garaikoetxea politikariak, besteak beste.

[aldatu] Ikus, gainera

• Iruñeko aireportua
• Iruñerria

[aldatu] Kanpo loturak

• San Fermin
• Iruñeko Udalaren webgunea

[aldatu] Erreferentziak

1. ↑ Euskal Onomastikaren Datutegia, Euskaltzaindia (azken kontsulta: 2008-02-05)
2. ↑ Euskal Onomastikaren Datutegia, Euskaltzaindia
3. ↑ Ispaster/Ipazter eta Iruña/Iruñea

	Nafarroako udalerriak
Abaigar • Abartzuza • Abaurregaina • Abaurrepea • Aberin • Ablitas • Adiotz • Agoitz • Aguilar Kodeskoa • Aiegi • Alesbes • Allin • Allo • Altsasu • Ameskoabarren • Andosilla • Añorbe • Antsoain • Antzin • Anue • Araitz • Arakil • Aranaratxe • Aranguren • Arano • Arantza • Aras • Arbizu • Arellano • Areso • Arketas • Aria • Aribe • Armañantzas • Arroitz • Arruazu • Artaxoa • Artazu • Artzi • Atarrabia • Atetz • Auritz • Azagra • Azkoien • Azuelo • Bakaiku • Barañain • Barasoain • Barbarin • Bargota • Barillas • Basaburua • Baztan • Beintza-Labaien • Beire • Bera • Beraskoain • Berbintzana • Beriain • Berriobeiti • Berriozar • Bertizarana • Betelu • Bidankoze • Bidaurreta • Biurrun-Olkotz • Buñuel • Burgi • Burlata • Cabanillas • Cadreita • Cabredo • Caparroso • Carcar • Cascante • Castejon • Corella • Cortes • Deierri • Deikaztelu • Desojo • Donamaria • Doneztebe • Eguesibar • El Busto • Elgorriaga • Elizagorria • Elo • Eneritz • Eratsun • Ergoiena • Erriberri • Erroibar • Erromantzatua • Erronkari • Esa • Eslaba • Espartza-Zaraitzu • Esprontzeda • Esteribar • Etaio • Etxalar • Etxarri • Etxarri Aranatz • Etxauri • Eulate • Ezkabarte • Ezkaroze • Ezkurra • Ezporogi • Faltzes • Fitero • Fontellas • Funes • Fustiñana • Galar Zendea • Galipentzu • Galoze • Garaioa • Garde • Gares • Garinoain • Garralda • Gazteluberri • Genevilla • Gesalatz • Girgillao • Goizueta • Goñi • Gorza • Hiriberri • Ibargoiti • Igantzi • Iguzkitza • Imotz • Irañeta • Irunberri • Iruñea • Irurtzun • Ituren • Iturmendi • Itza • Itzaltzu • Izaba • Izagaondoa • Jaitz • Jaurrieta • Kaseda • Lakuntza • Lana • Lantz • Lapoblacion • Larraga • Larragoa • Larraun • Leatxe • Ledea • Legarda • Legaria • Leitza • Lekunberri • Leotz • Lerga • Lerin • Lesaka • Lezaun • Lintzoain • Lizarra • Lodosa • Longida • Los Arcos • Lukin • Luzaide • Mañeru • Marañon • Martzilla • Melida • Mendabia • Mendaza • Mendigorria • Metauten • Milagro • Mirafuentes • Miranda-Arga • Monteagudo • Morentin • Mues • Murchante • Murieta • Murillo el Cuende • Murillo el Fruto • Muruzabal • Nabaskoze • Nazar • Noain • Odieta • Obanos • Oibar • Oitz • Oko • Olaibar • Olazti • Olexoa • Ollo • Oltza zendea • Oloritz • Orbaitzeta • Orbara • Orisoain • Orkoien • Orontze • Orotz-Betelu • Orreaga • Oteitza • Otsagabia • Petilla de Aragon • Piedramillera • Pitillas • Puiu • Ribaforada • Saldias • San Adrian • San Martin Unx • Santakara • Santsol • Sartaguda • Sartze • Sesma • Sorlada • Sunbilla • Tafalla • Tiebas-Muru Artederreta • Tirapu • Torralba del Rio • Torres del Rio • Tulebras • Tutera • Txulapain • Uharte • Uharte-Arakil • Ukar • Ultzama • Untziti • Untzue • Urdazubi • Urdiain • Urraulbeiti • Urraulgoiti • Urrotz • Urrotz (Malerreka) • Urzainki • Uterga • Uxue • Uztarroze • Valtierra • Viana • Villamayor de Monjardin • Villatuerta • Xabier • Zabaltza • Zangoza • Zare • Zarrakaztelu • Zentroniko • Ziordia • Zirauki • Ziritza • Zizur Nagusia • Zizur Zendea • Zubieta • Zugarramurdi • Zuñiga